Armadako zati handi baten altxamendua iragarri zenean (batez ere Marokon eta Kanarietan) 1936ko uztailaren 18an, Irungo Udaleko zinegotzi errepublikarrek dei egin zien boluntarioei., 4.000 fusil desberdinetik gora aurkeztu ziren, eta oso munizio gutxi.

Berehala, defentsa-kontseiluak –alderdi errepublikarrek eta sindikatuek antolatua– taldetan banatu zituen sektoreak: PSOE (sozialistak), PCE (komunistak) CNT-FAI (anarkistak), PNV (euskal nazionalistak), IR (Ezkerreko Radikalak): bakoitza fronteko zati batez arduratuko zen.

Iruñean, altxamenduaren burua han baitzegoen (Mola generala), armatuta bildu ziren batailoi faxistak. Karlistak (ultrakontserbadoreak), falangista faxista batzuk. Guardia Zibilak, zin errepublikarrarekiko leial ziren buruak exekutatu ondoren, indartu egin zituen zutabe faxistak, Beorlegui koronelak zuzenduta, gerra kolonialetako beteranoak zirenak (RIF). Matxinatuen zutabeak azkar iritsi ziren Endarlatsaraino. Baina errepublikarrek lehertua zuten zubia Bidasoa gainean. Mendietan jarraitu zuen borrokak, Irunen Ekialdera eta Hegoaldera zirkulu bat osatuta.

Zibilek aurre egin zieten militar errebeldeei eta haien aliatuei. Molak dei egin zien Erregularrei (marokoar mertzenarioak) eta Tertzioari (legioa): jende zaildua, ondo armatua eta artilleria ugari zuena. Haien koadroak (militar profesionalak) miliziano zibil errepublikarreko buruen gainetik zeuden argi eta garbi.

Karabineroen aliantzari esker, borrokaldien harira antolatu ziren errepublikarrak. Agure batzuek –14ko gerrako borrokalari zaharrak, ezkerrekoak, frantziar, belgikar eta itailiar antifaxistak– errekluta esperientziagabe baina ausartak prestatzen eta antolatzen zituzten.

Faxisten ofentsiba labaindu egiten zen: egunez galdutako posizioak berriz hartzen zituzten gauez, dinamitaz edo arma zuriz. Behetik gorantz erasoka, galera izugarriekin irauten zuten errebeldeek. Irun azpian duen San Martzial mendiaren atzean, “matamoros” izena eman zioten bide bati. Erasotzaileen artean, zenbait militar buru garrantzitsu hil zituzten. Espero gabeko erresistentzia honengatik haserre, Molak hegazkin mussolinianoen laguntza eskatu zuen (Caproni), eta matxinadetako gerra-eraikuntzari ekin zion.

Mussoliniren aldetik “Ansaldo Fiat” izeneko eraso-orga txiki batzuk lortu zituen Molak, mendian oso mugikorrak zirenak. Lerro errepublikarretan, armamentu itxuragabeaz gainera, munizio-falta larria zen, eta, gainera, Frantziako muga ere itxi egin zuten.

Errepublika erori zenean, jende askok eta askok alde egin behar izan zuen irabazleen errepresio krudeletik…

Jose Luis Lacour Mirón

20 hamarkadaren amaieran jaio zen; aita frantziarra zuen, eta ama, irundarra. 8 urte zituela, errebeldeek setiatua zuten hiriko ihesa ezagutu zuen 1936ko udan; Etorbidearen zubia gurutzatu zuen, etsaien bala pean.

Poitou-Carentes eskualdean jarri zen bizitzen, eta Zuzenbidean eta Ekonomian lizentziatu zen Poitiers-eko Unibertsitatean. Ogasuneko ikuskatzailea eta kontabilitatean aditua, zenbait kargu ofizial bete zituen Finantza Ministerioan, bere eskualdean, eta kondekorazio batzuk ere jaso zituen.

Hizlari handia eta ideia errepublikarren zabaltzailea. Erretiro aldian, gerra zibileko bere bizipenak zabaltzen ditu, Memoria Historikoaren esparruan, ikastetxe askotan.

1936an Estatu Kolpeak eragin zuen erbestearen funtsezko lekukoa da.